Azərbaycan dramaturgiyasının banisi, böyük mütəfəkkir, ictimai xadim Mirzə Fətəli Axundzadə 30 iyun 1812-ci ildə Azərbaycanın qədim əyalətlərindən olan Nuxada anadan olmuşdur. 1814-cü ildə onların ailəsi atalarının vətəni Təbriz şəhərinin yaxınlığındakı Xamnə qəsəbəsinə köçmüşdür. 1821-ci ildə anası Nanə xanım Fətəlinin atası Mirzə Məhəmməd Tağıdan ayrılmış və əmisi Axund Hacı Ələsgərin yanına, Qaradağın Horanid kəndinə (Cənubi Azərbaycan), 1825-ci ildə isə Şəkiyə köçmüşdür. Fətəlinin ruhani olmasını istəyən Axund Hacı Ələsgər 1832-ci ildə onu Gəncəyə aparır. O, öz qardaşı nəvəsini oğulluğa götürərək onun təlim və tərbiyəsi ilə şəxsən məşğul olmuş və onun həyatında mühüm rol oynamışdır. Ona yaxşı atalıq etdiyindən Mirzə Fətəli öz soyadını məhz elə onun adı ilə - Axund ilə əlaqələndirmişdir. M.F.Axundzadə az bir zaman içərisində Axund Hacı Ələsgərin səyi və özünün çalışqanlığı sayəsində quranı, fars və ərəb dilini öyrənmişdir. Gənc Fətəli burada məntiq və fiqh elmlərini, habelə dahi Azərbaycan şair və filosofu Mirzə Şəfi Vazehdən xəttatlıq sənətinə də yiyələnmişdir. Lakin Mirzə Şəfinin gənc Fətəliyə təsiri bununla bitmir, bu göruş Mirzə Fətəlinin həyat və yaradıcılığına, ümumiyyətlə onun bir mütəfəkkir kimi formalaşmasına ciddi təsir göstərir.
Dövrünün müasir elmlərilə maraqlanan Fətəli 1833-cü ildə Şəkidə açılmış rus məktəbinə daxil olmuş və bir il burada təhsil almışdır.
1834-cü ildə o, Tiflisə getmiş, Qafqaz canişininin baş dəftərxanasında mülki işlər sahəsində Şərq dilləri mütərcimi təyin olunmuşdur.
Həmin ildən ta ömrünün sonuna qədər baş dəftərxanada əvvəl mülki, sonralar həm də hərbi işlər üzrə mütərcim vəzifəsində çalışan M.F.Axundzadə Rusiya ilə Iran, Rusiya ilə Türkuiyə dövlətləri arasında aparılan bir sıra mühüm diplomatik danışıqlarda fəal iştirak etmiş, Zaqafqaziya daxilində hökümətin bəzi vacib dövlət tədbirlərinə cəlb
olunmuşdur.
O, dövlət xidmətində sürətlə irəli getmişdir; ona 1842-ci ildə praporşik, 1846-cı ildə podporuçik, 1850-ci ildə poruçik, 1852-ci ildə ştabs-kapitan, 1854-cü ildə podpolkovnik, 1873-cü ildə isə polkovnik rütbəsi verilmiş, Rusiya, Iran və Türkiyə dövlətləri tərəfindən bir sıra orden və medallarla təltif olunmuşdur.
M.F.Axundzadə 1842-ci ildə axund Hacı Ələsgərin qızı Tubu xanımla evlənmişdir. Onun Tubu xanımdan 13 övladı olmuşdur ki, onlardan da yalnız ikisi - oğlu Rəşidbəy və qızı Nisə xanım uzun müddət yaşamış, qalanları isə M.Fətəlinin sağlığında ölmüşdür.
1873-cü ildə ona hərbi rütbə – polkovnik rütbəsi verilir. O zaman Qafqazın inzibati-mədəni mərkəzi sayılan Tiflis M.F.Axundzadənin dünyagörüşünə mühüm təsir göstərmişdir. 1851-ci ildə Rus Coğrafiya Cəmiyyəti Qafqaz şöbəsinə üzv seçilən Axundzadə sonralar Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasında tədqiqat işlərinə cəlb olunur.
M.F.Axundzadənin həyatının xüsusilə son illərində bir yandan zehni işlə həddindən artıq məşğul olması, o biri yandan böyük arzularının həyata keçirə bilməməsindən və tez-tez uşaqlarının ölməsindən doğan kədər və məyusluq onun səhhətinə təsir edərək vaxtından əvvəl qocalmasına və ölməsinə səbəb olmuşdur.
Onun yurdunda oğlu Rəşid bəy qalmış, vəsiyyətinə görə bütün mülkünə o sahib olmuşdur.
Rəşid bəy Axundzadə 1854-cü ildə Tiflisdə anadan olmuşdur. 1863-cü ildə Tiflis klassik gimnaziyasına daxil olmuş və oranı 1872-ci ildə bitirmişdir. O, Brüsseldə Belçika (Azad Liberal) Universitetinə qəbul olunmuş, lakin atasının vəfatı ilə əlaqədar təhsilini başa vurmamış, Tiflisə qayıtmışdır. Sonralar təhsilini davam etdirmək üçün Peterburqa gedir. Orada təhsil alaraq yol mühəndisi ixtisasına yiyələnir. Vətənə qayıdaraq Qafqaz Dairəsi Yollar İdarəsində işə başlayır.
M.Rəfili “M.F.Axundov” adlı əsərində yazır: “Rəşidin həyatı faciəli olmuşdur. Vətənə dönəndən sonra o, uzun müddət iş tapa bilməmiş, Rusiyanı gəzmişdir. Fransız sosialistləri ilə əlaqədə şübhəli bilinərək polis nəzarəti altında yaşamış, doğma xalqından və ictimai mübarizədən ayrı düşmüş, ideya çıxılmazlığından və çar polisinin onu sıxışdırıb saldığı həyat burulğanından nicat tapmayaraq öz həyatını intiharla bitirmişdir.”
Rəşid bəy Axundzadənin yeganə oğlu Fətəli bəzi məlumatlara görə “Molla Nəsrəddin” jurnalının mürəttibi, Cəlil Məmmədquluzadənin məsləkdaşı İsmayıl Həqqi ilə bir vaxtda repressiyanın qurbanı olmuş, 1938-ci ildə güllələnmişdir.
1988-ci ildə İranda yaşayan, həmin vaxtlar Yaponiyada Tokio Universitetində məruzə oxuyan qız nəticəsi Pərixanım və onun əri Rac Persinijat Tiflisə gəlmiş, ulu babasının qəbrini ziyarət etmişdir.
Axundzadə bədii yaradıcılığına şeirlə başlamışdır (“Səbuhi” təxəllüsü ilə). Onun ilk şeiri “Zəmanədən şikayət” adlanır. Şeir fars dilində, klassik şərq şeiri ənənələri əsasında yazılmışdır. Şair bu şeirində daxili iztirablarını, gələcək haqqında düşüncələrini qələmə almışdır.
M.F.Axundzadənin tərcümeyi-halından göründüyü kimi, o, Şərq poeziyası ilə dərindən məşğul olmuş və onun xüsusiyyətlərini mənimsəmişdir. Bunu şairin bir sıra klassiklər haqqında yazdığı məqalələrindən, yeni ədəbiyyatın qarşısına qoyduğu tələblərdən və klassik Şərq ədəbiyyatına bəslədiyi tənqidi münasibətdən də aydın görmək mümkündür. İstər Zakirə yazdığı məktublarından, istərsə də digər şeirlərindən M.F.Axundzadə böyük qələm təcrübəsi keçmiş görkəmli şair kimi çıxış edir. Lakin M.F.Axundzadə bütün şeirlərində klassik poeziyanı xalq şeiri ilə bağlamış və bu ənənəni inkişaf etdirməyə ciddi surətdə çalışmışdır.
M.F.Axundzadənin şeirlərinin əsas etibarilə fars dilində olmasına baxmayaraq, həmin əsərlərdə Azərbaycan adət- ənənələri, xalq poeziyasının xüsusiyyətləri özünü açıq şəkildə göstərir. Şairin əksər şeirləri klassik poeziyanın məsnəvi və müxəmməs formasında yazılmışdır. Bu əsərlərdən azərbaycanca yazdığı “Molla Əli”, “Hekayəti - Seyyid Ələm Səlyani”, Qasım bəy və Cəfərqulu xana məktublar, bir sıra təcnisləri, müxəmməs və mədhiyyələri göstərmək olar.
Şairin ictimai ruhlu şeirləri fars dilində yazdığı “Zəmanədən şikayət”, “Vanda”, “Əbdürrəsul xanın həcvi”, “Şahmat oyunu haqqında”, “Vəliəhd haqqında” qəsidə, “Yeni əlifba haqqında” mənzumə və s. ibarətdir.
Lakin Axundzadəni görkəmli bir şair kimi geniş oxucu kütləsinə tanıdan 1837-ci ildə fars dilində yazdığı və həmin ildə “Moskovski nablyudatel” jurnalının 11-ci kitabında çap etdirdiyi “Puşkinin ölümünə şərq poeması”dır. Həmin əsəri şair özü rus dilinə tərcümə etmiş, Puşkinə olan rəğbətini və onun qatilinə olan nifrətini açıq-aydın ifadə etmişdir.
Axundzadə “Əkinçi” qəzetinin nəşrinə böyük əhəmiyyət vermiş, onun səhifələrində “Vəkili Milləti-Naməlum” imzası ilə məqalələr dərc etdirmişdir.
Mirzə Fətəli Axundzadənin maarifçi-realist görüşləri Azərbaycan ədəbiyyatının sonrakı inkişafında müstəsna rol oynayaraq, Azərbaycan ədəbiyyatında çağdaş Qərb ədəbiyyatı janrlarının - dram, roman, hekayə, novella, povest, poema və s. yazılmasına güclü təsir göstərmişdir. Onun 1850-1855-ci illər arasında yaratdığı altı dram əsəri özündən sonra Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatlarında ədəbi məktəb formalaşdırmışdır. Xalqın maariflənməsində, çağdaş ədəbi-mədəni, elmi dəyərlərə qovuşmasında sənətin və ədəbiyyatın roluna yüksək qiymət verən M.F.Axundzadə Şərqdə ilk dəfə dram janrında əsərlər yaratmışdır. Onun “Təmsilat” adı altında birləşdirilmiş altı komediyası (“Hekayəti-Molla İbrahimxəlil kimyagər”, “Hekayəti-Müsyö Jordan həkimi-nəbatat və Dərviş Məstəlişah caduküni-məşhur”, “Hekayəti-xırs quldurbasan”, “Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran”, “Sərgüzəşti-mərdi-xəsis (Hacı Qara)”, “Mürafiə vəkillərinin hekayəti”) 1859-cu ildə Tiflisdə nəşr edilmişdir. M.F.Axundzadə, bəzi tədqiqatçıların yanlış olaraq düşündüyü kimi, heç də rus çarizminin təbliğçisi kimi çıxış etməmiş, lazım gəldikdə üstüörtülü şəkildə, ezop dili ilə Rusiya imperializminin müstəmləkə siyasətini kəskin tənqid etmişdir. Onun “Kəmalüddövlə məktubları” (1865), “Aldanmış kəvakib” (1857) kimi nəsr əsərləri təkcə qonşu İranın tarixi keçmişini və dövlət quruluşundakı nöqsanları deyil, eyni zamanda, ədibin özünün də içərisində yaşadığı ictimai mühitin və siyasi quruluşun eyiblərini açıb göstərirdi.
Bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatını xarakterizə edən dərin etik başlanğıc, humanizm, ədalətsevərlik, səmimiyyət və doğruçuluq motivləri Axundzadə yaradıcılığında davam və inkişaf etdirilərək gələcək nəsillərə tövsiyə edilir. Mirzə Fətəli Axundzadə Azərbaycan ədəbiyyatının ən qabaqcıl ənənələrini davam etdirərək, təkcə bir yazıçı və şair kimi deyil, həm də alim, filosof, ictimai xadim kimi çıxış edir, bütün yaradıcılığının qayəsini xalqının xoşbəxt həyatının təmin edilməsində görürdü. Ədəbiyyatı, fəlsəfəni, əlifbanı, ədəbi dili, teatrı, mətbuatı, təhsili, mədəniyyətin demək olar ki, bütün sahələrini, ictimai düşüncənin bütün aspektlərini əhatə edən bu reform sistemi o zaman üçün qloballaşma, modernləşmə sistemi səciyyəsi daşımışdır. Realist sənət prinsipləri ədəbi-estetik meyar kimi irəli sürülmüşdür. Şəbeh tamaşaları əvəzinə xalqın öz dilində Molyersayağı təmsilata üstünlük verilmişdir. Latın əsaslı əlifba sonralar İsmayıl Qaspralının konsepsiyalaşdırdığı “Dildə, fikirdə, işdə birlik” şüarının təməli kimi ortaya qoyulmuşdur, elmi-fəlsəfi traktatlar siyasi pamfletlər kimi səsləndirilmişdir, yeni nəsr, satira örnəkləri Avropa standartları ilə yaradılmışdır. Və bütün bu islahat, əslində inqilab yolunda M.Fətəli yeni sistemi - Avropa düşüncə sisteminin bünövrəsini qoymuşdur; öz dediyi kimi “Və məndən ancaq əndazə və nümunə göstərmək idi və baniyi-kar olmaq”.
Mirzə Fətəlinin gördüyü üfüqlər olduqca aydın və işıqlı idi. O yazır: “Keçmişlərdə Avropada da belə zənn edirdilər ki, zalimə zülmü tərk etdirmək üçün ona nəsihət etmək lazımdır; sonra gördülər ki, nəsihət zalimin təbiətinə qətiyyən təsir etmir. Buna görə də millət özü, dinin maneəsizliyi sayəsində elmlərdə tərəqqi edərək birliyin faydalarını anladı və bir-biri ilə yekdil-yek cəhət olub, zalimə müraciətlə dedi: “Səltənət və hökumət büsatından əl çək!”.
M.Fətəli elə həmin yazısında kəlmələrin elmi-qrammatik şərhindən sonra müraciətini qəti və sərt şəkildə sonuclayır: “Ey nadan, sən ki, qüdrət, səy və bacarıq cəhətdən zalimdən qat-qat artıqsan, bəs nə üçün zülmə qatlaşırsan? Qəflət yuxusundan oyan və zalimin atasının goruna od vur!”
“Qan qoxuyan” (M.Cəlil) bu müraciət çox illər, çox yollar keçmiş, çox dolaylar adlamış və bu gün vətənimiz doğma Azərbaycanda böyük, qarşısıalınmaz bir qüvvənin yeni dünya qurmaq, yeni həyat yaratmaq idealının həqiqətinə çevrilmişdir.
M.F.Axundzadə 1878-ci il fevralın 26-da ürək xəstəliyindən vəfat etmiş və vəsiyyətinə görə Tiflisdə vaxtilə Tatar qəbiristanlığı adlanan qəbiristanlıqda (indiki Nəbatat bağında) müəllimi Mirzə Şəfi Vazehin və qohumlarının olduğu Yemlikli Yerbatan adlanan yerdə dəfn olunmuşdur.
